Antoni Stawarz, za: A. Chmiel, Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918, Kraków 1929

Spacer „Podgórze w Wielkiej Wojnie – śladami por. Antoniego Stawarza”

 

Andrzej Chytkowski

I wszystko szło ochoczo, wszystko się cieszyło, krzycząc i śpiewając z radości, a okna mieszkań, wychodzące na ulicę, zaroiły się widzami, wiwatującymi i powiewającymi chusteczkami – tak por. Ludwik Iwaszko opisywał wyzwalany Kraków: pierwszy skrawek niepodległej Polski.

Mieszkańcy Krakowa pod odwachem 31 października 1918 roku, „Nowości Ilustrowane” 1918, nr 44

Mieszkańcy Krakowa pod odwachem 31 października 1918 roku, „Nowości Ilustrowane” 1918, nr 44

Koniec Wielkiej Wojny

W nocy z 4 na 5 października 1918 roku kanclerz Rzeszy Maksimilian von Baden wraz z ministrem spraw zagranicznych Austro-Węgier Istvánem Buriánem zwrócili się za pośrednictwem Szwajcarii do prezydenta USA Thomasa Woodrowa Wilsona o podjęcie działań na rzecz przywrócenia pokoju i zawieszenia broni. Podstawą do rozmów pokojowych miał być program prezydenta Wilsona złożony z 14 punktów. Punkt 13 mówił: Powinno być utworzone niepodległe Państwo Polskie, które winno obejmować ziemie zamieszkane przez ludność bezspornie polską, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza; jego niezawisłość polityczna, gospodarcza oraz całość terytorialna winna być zagwarantowana układem międzynarodowym. W reakcji na to, 15 października 1918 roku wszystkie stronnictwa polskie przedstawiły na Radzie Państwa w Wiedniu rezolucję, stwierdzając w niej, że polscy posłowie uważają się za obywateli wolnego i zjednoczonego państwa polskiego. Inne narody monarchii również szykowały się do ogłoszenia własnej państwowości: swe niepodległościowe deklaracje wkrótce ogłosili także Czesi, Słoweńcy, Chorwaci, Serbowie i Ukraińcy. Dominacja Austriaków dobiegała końca. Coraz częściej pojawiały się pytania o przyszły kształt wolnej Polski.

Konspiracja

W Krakowie w kilku ośrodkach prowadzono równolegle działania zmierzające do wystąpienia przeciw zaborcom. Ważną rolę odgrywały wówczas: Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Byłych Uczestników Walk Legionów Polskich (powstałe w maju 1918 roku, przewodniczącym Rady Nadzorczej został płk Bolesław Roja), Polska Organizacja Wojskowa (powstała w 1914 roku jako jedyna niezależna od obcych państw siła militarna), Organizacja „Wolność” (tworzona przez polskich żołnierzy służących w armii austriackiej). W organizacji tej działali znani z późniejszej akcji oswobodzenia Krakowa ppor. Wilhelm Stec czy por. Jan Gawron.

Znaczącą rolę w konspiracyjnych przygotowaniach zmierzających do przejęcia władzy odegrał płk Bolesław Roja, pracujący wówczas w Towarzystwie „Żegluga Polska”, mieszczącym się w kamienicy Pod Matką Boską przy krakowskim Rynku. Skupił on wokół siebie pewną grupę osób, z którą opracowywał plany organizacyjne przejęcia władzy. Nie dysponował wówczas prawie żadną siłą zbrojną, jednak wkrótce do jego grupy zaczęli dołączać kolejni spiskowcy, służący na co dzień w krakowskich strukturach armii austriackiej, co ułatwiło gromadzenie uzbrojenia, organizowanie sabotaży kolejowych i poznawanie planów Austriaków wobec Krakowa.

Bolesław Roja, za: A. Chmiel, Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918, Kraków 1929

Bolesław Roja, za: A. Chmiel, Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918, Kraków 1929

Wszystkie szeroko zakrojone działania konspiracyjne mogły okazać się mało skuteczne, gdyby nie upór i konsekwencja w działaniu jednego z niepodległościowych działaczy – por. Antoniego Stawarza. Działalność konspiracyjną rozpoczął on w gimnazjum w Nowym Sączu. Podczas I wojny światowej walczył w armii austriackiej. W sierpniu 1918 roku kompania por. Stawarza została przeniesiona do Krakowa – do służby w 93. pułku piechoty stacjonującym w koszarach przy ulicy Kalwaryjskiej. We wrześniu tego samego roku objął dowództwo kompanii karabinów maszynowych w 57. pułku piechoty. Por. Stawarz kwaterował w pobliżu koszar, w willi Marii Wisłockiej przy Placu Lasoty 3.

Plan willi przy pl. Lasoty 3, z archiwum Jacka Hegerle

Plan willi przy pl. Lasoty 3, z archiwum Jacka Hegerle

Współpracował między innymi z ppor. Ignacym Śniegowskim i plut. Zapartem. Siatka konspiracyjna kierowana przez Stawarza gromadziła informacje o rozlokowaniu i sile załogi Twierdzy Kraków, planowała działania zmierzające do opanowania koszar i głównych budynków wojskowych w mieście.

Antoni Stawarz, za: A. Chmiel, Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918, Kraków 1929

Antoni Stawarz, za: A. Chmiel, Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918, Kraków 1929

W krótkim czasie Stawarz dysponował organizacją zbrojną, która prócz 3 oficerów, 2 kompanii piechoty i 2 plutonów karabinów maszynowych liczyła także około czterdziestoosobowy nieformalny oddział Józefa Badziocha. Była to wówczas jedyna siła, która mogła czynnie wystąpić w Krakowie przeciw Austriakom.

Plan

30 października na wieść o przewrocie w Czechach i na Morawach por. Stawarz udał się do płk. Roji, by otrzymać zgodę na podjęcie działań w dniu następnym. Otrzymał rozkaz oczekiwania. Wrócił więc do willi Marii Wisłockiej. Wręczył gospodyni pieniądze, prosząc o zakup materiału i uszycie kokardek w narodowych barwach. Wieczorem tego samego dnia przybyli łącznicy, dostarczając płk. Roji rozkaz zajęcia w dniu następnym odwachu na Rynku Głównym. W zamierzeniu Roji miała to być właściwie demonstracja siły, nastawiona na osłabienie pozycji Austriaków w toczących się równolegle rozmowach Polskiej Komisji Likwidacyjnej z zaborcą. Płk Roja zmienił zdanie, ale jego rozkaz odwołania czynnego wystąpienia nie dotarł do Stawarza na czas.

Akcja

Późnym wieczorem 30 października Stawarz poszedł do koszar przy ulicy Wielickiej 2 (dawny Zajazd pod św. Benedyktem) i z por. Pustelnikiem omówił plan działania na dzień 31 października. Następnie skierowali się na dworzec kolejowy w Płaszowie.

Zajazd pod św. Benedyktem, w którym stacjonowali m.in. żołnierze 56. wadowickiego pułku piechoty, źródło: www.wikipedia.org

Zajazd pod św. Benedyktem, w którym stacjonowali m.in. żołnierze 56. wadowickiego pułku piechoty, źródło: www.wikipedia.org

Por. Stawarz, mając na uwadze strategiczną rolę kolei, starał się pozyskać przychylność kolejarzy z Płaszowa i Prokocimia, którzy tego samego wieczora o godzinie 21.00 zatelegrafowali do wszystkich stacji na terenie Galicji: „Rewolucja w Krakowie. Rząd Polski objął władzę. Wstrzymać wszystkie transporty, które by chciały wyjechać poza granice kraju, skierować je na Kraków”. Istotny wkład w akcję podjętej przez Stawarza miała „grupa dezerterów” Józefa Badziocha, działająca w Prokocimiu. Rozbroiła ona między innymi posterunek żandarmerii austriackiej, wznosząc okrzyki „Polska powstała!”.

Dawny dworzec w Płaszowie, źródło: www.fotopolska.eu

Dawny dworzec w Płaszowie, źródło: www.fotopolska.eu

Wczesnym rankiem 31 października Antoni Stawarz opuścił willę pani Wisłockiej i udał się do koszar przy ulicy Kalwaryjskiej. Około godziny 6.30 koszary przeszły w polskie ręce.

Dawne koszary artylerii przy ul. Kalwaryjskiej, „Nowości Ilustrowane”, 1918, nr 44

Dawne koszary artylerii przy ul. Kalwaryjskiej, „Nowości Ilustrowane”, 1918, nr 44

Następnie spiskowcy rozpoczęli marsz ulicami miasta na Rynek Główny przed odwach – siedzibę głównej warty garnizonu. Nie był to oczywiście budynek o znaczeniu militarnym, zdobycie go miało jednak ogromne znaczenie symboliczne. Tutaj komendant warty austriackiej przekazał odwach polskiemu dowódcy, odnotowując to w książce raportów. Zegar na wieży ratusza wskazywał godzinę 11.25. Miasto po latach zaborów odzyskało niepodległość.

Mieszkańcy Krakowa pod odwachem 31 października 1918 roku, „Nowości Ilustrowane” 1918, nr 44

Mieszkańcy Krakowa pod odwachem 31 października 1918 roku, „Nowości Ilustrowane” 1918, nr 44

Oficerowie pierwszej polskiej warty na odwachu: C. Zajączkowski, W. Stec, J. Gawron, za: A. Chmiel, Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918, Kraków 1929

Oficerowie pierwszej polskiej warty na odwachu: C. Zajączkowski, W. Stec, J. Gawron, za: A. Chmiel, Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918, Kraków 1929

INFORMACJE PRAKTYCZNE:

spacer pieszy,

czas przejścia: 2 godziny

długość: 3 km

TRASA:

1. Willa Julia (pl. Lasoty 2)

2. Willa Wisłockich (pl. Lasoty 3)

3. Koszary artylerii przy ul. Kalwaryjskiej

4. Dworek Pod św. Benedyktem (ul. Wielicka 2)

5. Stacja Kraków-Płaszów (pl. Braci Dudzińskich 1) oraz zespół dawnej lokomotywowni (ul. Prokocimska)

 

Bibliografia:

1. Chmiel A., Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918, Kraków 1929.

2. Nowak J.T., Wieża Wolności 1918. W 90. rocznicę wyzwolenia Krakowa, Kraków 2008.

3. Klimas M., Lesiak-Przybył B., Sokół A., Wielki Kraków. Rozszerzenie granic miasta w latach 1910–1915. Wybrane materiały ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie, Kraków 2010.

4. Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, Kraków w Dziejach Narodu. Podgórze w dziejach wielkiego Krakowa: materiały sesji naukowej odbytej 17 kwietnia 1999 roku, Kraków 2000.

5. www.podgorze.pl

.
.