Twierdza Kraków – jedno z największych europejskich założeń fortecznych – to nie tylko kilka dziesiątków fortów oraz historia obrony w 1914 roku, ale i dziedzictwo, które na stałe odcisnęło się w krajobrazie Krakowa. Nasz spacer poprowadzi Was przez znane i mniej znane obiekty, które 100 lat temu umożliwiały sprawne funkcjonowanie olbrzymiej załogi twierdzy. Wszyscy, którzy zdecydują się ruszyć za naszymi wskazówkami, odkryją sekrety cesarsko-królewskich koszar, sądów, szpitali a nawet domów publicznych, które podtrzymywały morale obrońców.

Pałac w Łobzowie

ul. Podchorążych 1

Począwszy od roku 1357, kiedy to na zachodnim skraju wsi Kazimierz Wielki zbudował drewniany zamek, Łobzów był przez następne stulecia letnią rezydencją królewską. W latach 1585–1587 król Stefan Batory wybudował tu murowany, późnorenesansowy pałac z charakterystycznymi wieżami, galeriami i krużgankami, autorem projektu był Włoch Santi Gucci. Niestety w 1655 roku pałac został ograbiony i spalony przez wycofujące się wojska szwedzkie. Restaurowany później doraźnie, nigdy nie wrócił już do dawnej świetności.

W 1856 roku Łobzów odkupili od dzierżawcy Austriacy i po rozebraniu większej części zniszczonych murów wzniesiono tu Szkołę Kadetów według projektu Feliksa Księżarskiego, zachowując dawny obrys budowli i piwnicę. W parterze udało się ocalić wczesnobarokowe portale i pozostałości obramień okiennych.

Spośród wielu przekazów, jakie łączą się z pałacem, najbardziej intrygująca jest historia o miłosnych schadzkach, które miał tu odbywać Kazimierz Wielki ze swą kochanką Esterką. Niewielki, kilkumetrowy kopczyk w południowo-zachodniej części ogrodu (dziś tereny WKS „Wawel”), uchodzący za jej mogiłę, zniwelowano dość bezmyślnie na początku lat 50. ubiegłego wieku. Ówczesne rozterki króla oddaje sympatyczny czterowiersz:

W tym sadzie, kiedy się zazielenił

Chodził z Esterą porankiem;

I wtedy tylko szczęsnym się mienił,

Gdy z króla stał się kochankiem.

Koszary Landwehry

ul. Wrocławska

W latach 90. XIX wieku na północno-zachodnim krańcu Krowodrzy, na granicy z Łobzowem, przystąpiono do budowy dużego zespołu koszar piechoty. Nazywano je Koszarami Obrony Krajowej, od dosłownego tłumaczenia z języka niemieckiego (Landwehrkaserne). Były to już drugie koszary dla tej potężnej formacji, po wzniesionych nieco wcześniej w granicach miasta, przy ulicy Siemiradzkiego (obecnie Komenda Miejska Policji). Po ostatniej wojnie koszary połączono z sąsiednimi – koszarami artylerii, przy dzisiejszej ulicy Głowackiego. Później, w wyniku wielu reorganizacji struktury armii, siedzibę znalazła tam 6. Brygada Powietrznodesantowa. Obiekty przy ulicy Wrocławskiej to dziś swego rodzaju „miasto w mieście”, z własną siecią nazwanych ulic i rynkiem na dawnym placu apelowym. Zatrudnienie znalazło tam tysiąc dwustu wojskowych i pracowników wojska. Na karcie widokowej wydanej przez wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich około 1910 roku można podziwiać bramę koszar od strony ulicy Wrocławskiej.

Widoczne na zwieńczeniu bramy gryfy trzymające tarczę z dwugłowym austriackim orłem oraz alegoryczne figury po bokach usunięto po 1918 roku, kiedy to obiekt przejął skarb państwa, lokując tam koszary 20. Pułku Piechoty Ziemi Krakowskiej.

 

Koszary Obrony Krajowej na Krowodrzy, źródło: archiwum Krzysztofa Jakubowskiego

Szpital Wojskowy

ul. Wrocławska 1-3

Poważną i kosztowną inwestycją była budowa Szpitala Wojskowego przy ulicy Wrocławskiej (1907–1911). Do dziś imponuje urbanistyczne złożenie lecznicy w postaci pawilonów usytuowanych wśród parkowej zieleni. Było to zgodne z nowoczesnymi trendami w szpitalnictwie, realizowanymi u progu XX wieku.

Fort Kleparski (Bastion nr III)

ul. Kamienna 2/4

Fort ten jest jednym z najstarszych elementów Twierdzy (1860–1866). Od ponad pół wieku mieści Piwnice Win Importowanych. Droga forteczna, dziś ulica Kamienna, połączyła go z innym fortem bastionowym wzniesionym na jej przedpolu – tzw. Lunetą Warszawską.

Sąd Garnizonowy

Ul. Montelupich 3

Dawny Sąd Garnizonowy przy tej ulicy zamieniono później na areszt śledczy. Gmach u zbiegu ulic Kamiennej i Montelupich do dziś pełni funkcje penitencjarne.

Koszary Artylerii Wałowej i Batalionu Pionierów

Ul. Montelupich 4

Dawne koszary mieściły w czasach PRL-u Wyższą Szkołę Wojsk Chemicznych, a obecnie Instytut Stomatologii UJ.

Dom nierządu

Ul. Kamienna 19

Wolnostojąca, niewielka kamienica mieściła w latach 1916–1920, jeden z krakowskich domów nierządu.

Bastion nr IV

Ul. Kamienna 16

Jeden z pierwszych fortów bastionowych (1849–1856), zwany Lunetą Warszawską. Zarówno do 1918 roku, jak i później mieścił ciężkie więzienie. W czasach PRL-u – do 1956 roku – cele o zaostrzonym rygorze dla „politycznych”, tzw. Pawilon X w południowym skrzydle. Później mieścił magazyny.

 

 

Spacer opracował: Krzysztof Jakubowski